Decyzją Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, do rejestru zabytków nieruchomych został wpisany historyczny zespół budowlany dawnego Toru Kolarskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Orzeł” przy ul. Podskarbińskiej 11 w Warszawie, w związku z wnioskiem organizacji społecznych Stowarzyszenie Porozumienie dla Pragi, Stowarzyszenie Kolonii Posłów i Senatorów PPS, Stowarzyszenia Miasto jest Nasze, Stowarzyszenia Wiatrak. MWKZ dopuścił do postępowania na prawach strony Towarzystwo Przyjaciół Kamionka i Skaryszewa.
Historyczny zespół budowlany dawnego Toru Kolarskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Orzeł” składający się z toru kolarskiego z przejściem podziemnym, hali wraz ze skrzydłem wschodnim, 4 kas biletowych i 2 bram wjazdowych wraz z terenem, położony w Warszawie przy ul. Podskarbińskiej 11, w kwartale zamkniętym ulicami Podskarbińską, Mińską, Terespolską i Stanisławowską, dzielnica Praga-Południe został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych decyzją Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dn. 9 października 2025 r. Postępowanie o wpis do rejestru zabytków było przeprowadzone z urzędu, w związku z wnioskami organizacji społecznych Stowarzyszenie Porozumienie dla Pragi, Stowarzyszenie Kolonii Posłów i Senatorów PPS, Stowarzyszenia Miasto jest Nasze, Stowarzyszenia Wiatrak z dnia 29.07.2022 r. Postanowieniem z dnia 17.04.2023 r. MWKZ dopuścił do postępowania na prawach strony Towarzystwo Przyjaciół Kamionka i Skaryszewa
W uzasadnieniu decyzji Marcin Dawidowicz Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wskazał: „trwałe zachowanie zespołu budowalnego Toru Kolarskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Orzeł” położonego przy ul. Podskarbińskiej 11 w Warszawie dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym. Pomimo stosunkowo krótkiej działalności przedmiotowy obiekt nawiązywał do tradycji kolarskich stolicy, stając się w sposób symboliczny „Nowymi Dynasami”. Decyzją właścicieli nieruchomości w 1937 r. tor kolarski na Dynasach, funkcjonujący w tym miejscu ponad 40 lat, został rozebrany, a teren rozparcelowano i w części zabudowano. Podobne działania dostrzec można również współcześnie w odniesieniu do dziedzictwa architektonicznego obiektów sportowych, które poddawane są daleko idącej modernizacji lub całkowitej rozbiórce. Przykładami takich działań są m.in. zastąpiony współczesnym budynkiem Stadion X-lecia czy rozebrana skocznia narciarska na Mokotowie. O roli jaką pełni Tor Kolaski współcześnie świadczą m.in. konsultacje społeczne, które jasno wskazują, iż obiekt ten służyć powinien mieszkańcom dzielnicy i miasta jako obszar ogólnodostępny. Natomiast obecne walory użytkowe obiektu oraz spadek zainteresowania kolarstwem torowym u schyłku epoki PRL nie umniejszają faktu, że kompleks stał na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci istotnym elementem lokalnego krajobrazu architektonicznego i urbanistycznego.
Ochrona zespołu budowlanego nie stoi w sprzeczności z potrzebą przeznaczenia go na szeroko rozumiane potrzeby rekreacyjne i przystosowania do nowych potrzeb czy funkcji. Jednocześnie zgodnie z ugruntowaną praktyką ochrona konserwatorska zespołu nie nakłada na jego dysponenta konieczności reaktywowania funkcji, które uległy zanikowi w toku przemian historycznych, nie stoi również w kolizji z koniecznością przeprowadzenia remontu zabytku obejmującego m.in. wymianę zdegradowanej lub uszkodzonej substancji budowlanej, z zachowaniem pierwotnych walorów zabytkowych.
Istotne jest natomiast, iż pierwotna koncepcja projektowa zespołu pozostaje w pełni czytelna, a w skali obiektów sportowych stanowi on jedyną tego typu zachowaną realizację na terenie Warszawy oraz jeden z nielicznych materialnych świadectw funkcjonowania kolarstwa torowego na terenie stolicy.
Wartości kompleksu wynikają zarówno w walorów poszczególnych obiektów, jak również całej koncepcji funkcjonalno-użytkowej. Historyczny zespół budowlany jest zabytkiem o charakterze przestrzennym, a co za tym idzie również obszarowym w związku z powyższym ochronie podlegają jedynie zewnętrzne cechy obiektów objętych ochroną (gabaryty, charakter wykończenia, rozwiązania materiałowe). W skład zespołu budowlanego poza obiektami budowlanymi wchodzą również powiązania przestrzenne, których polem jest konkretny obszar, wymagający wyznaczenia granic ochrony konserwatorskiej. Umożliwia ona także ochronę widoków architektonicznych, relacji przestrzennych pomiędzy poszczególnymi budynkami historycznego zespołu budowlanego Toru Kolarskiego. Zgodnie z koncepcją Janusza Kalbarczyka elementem centralnym został niezadaszony tor kolarski, o nasypie skomunikowanym z terenem wokół za pomocą schodów, przejścia i wjazdu. Od strony południowej elementem dominującym pozostała przebudowana na przełomie lat 60-70. XX w. hala sportowa. Dystans pomiędzy budynkiem a nasypem pozwolił na odpowiednią ekspozycję obu obiektów oraz zachowanie relacji widokowych i funkcjonalnych pomiędzy nimi. Usytuowane w narożnikach bramy wjazdowe o ażurowym wypełnieniu z niewielkimi kasami biletowymi akcentują strefę wejścia z niewielkimi placami, otwierając perspektywę na najważniejsze obiekty zespołu. Granice terenu zaakcentowano poprzez nasadzenia drzew oraz trawniki. Zabieg ten pozwolił na zachowanie powiązań wizualnych pomiędzy obiektami oraz odczytanie funkcji elementów zespołu. Rozwiązanie to pozostaje w dalszym ciągu czytelne.
Zespół budowalny Toru Kolarskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Orzeł” obejmuje wzniesioną pod koniec lat 30. XX w. halę, przebudowaną i rozbudowaną na przełomie lat 60. i 70. XX w. oraz tor kolarski oddany do użytku w 1972 r. z elementami zagospodarowania, obejmującymi m.in. kioski biletowe oraz bramy prowadzące na teren zespołu. Powstanie kompleksu sportowego w okolicach obecnej ulicy Podskarbińskiej wiąże się z działalnością utworzonego w 1916 r. Towarzystwa Przyjaciół Grochowa, którego celem było podniesienie jakości życia mieszkańców dzielnicy. W 1922 r. na jej terenie otwarty został pierwszy klub sportowy „Korona”, od 1923 r. działający pod nazwą „Orzeł”. W 1928 r. dzięki zaangażowaniu Towarzystwa przy ul. Podskarbińskiej otwarty został stadion Klubu Sportowego „Orzeł”. Ze względu na problemy finansowe, w 1933 r. obiekt przejął magistrat m.st. Warszawy. W latach 30. XX w. nastąpił rozwój zabudowy Grochowa. W rejonie ul. Podskarbińskiej w latach 1935‑1937 wybudowano Kolonię mieszkaniową Towarzystwa Osiedli Robotniczych (TOR) wg proj. L. Nowak-Markowicz, M. Szabuniewicza, N. Hiszpańskiej i M. Piotrowskiego. Wzrost liczby mieszkańców był jednym z impulsów dla rozbudowy infrastruktury sportowej.
Na podstawie fotografii archiwalnej można stwierdzić, iż 1938 r. wzniesiono budynek hali w stanie surowym oraz przylegające do niej od strony północnej boczne skrzydło (NAC, sygn. 3/1/0/14/85). Przygotowania do otwarcia hali dla sportowców przerwał wybuch II wojny światowej. Budynek hali wykorzystywany był w okresie wojennym jako drukarnia, w parterowym murowanym skrzydle mieściły się pomieszczenia pomocnicze (karta ewidencyjna, E. Kalnoj). Teren w sąsiedztwie hali pozostawał niezabudowany.
Po 1945 r. w budynku przy ul. Podskarbińskiej 11 kontynuowano działalność produkcyjną. Został on przeznaczony na potrzeby drukarni Zakładów Poligraficznych Ministerstwa Informacji i Propagandy (później Stołeczne Zakłady Graficzne, od 1966 r. Warszawska Drukarnia Akcydensowa). Na potrzeby drukarni w sąsiedztwie hali sportowej zostały wzniesione tymczasowe drewniane hale magazynowe. W 1948 r. w rejonie ul. Mińskiej rozpoczęto budowę Zakładów Poligraficznych, późniejszej Drukarni Naukowo-Technicznej PAP ukończoną w 1954 r. (ul. Mińska 65), teren sąsiadujący z Drukarnią Akcydensową pełnił funkcję bazy Miejskiego Przedsiębiorstwa Konserwacji Dróg oraz Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Drogowych. Planowana od lat 50. XX w. budowa stacji przeładunkowej na Kamionku oraz uchwalony w 1961 r. miejscowy plan ogólnego zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z którym teren przy ul. Podskarbińskiej 11 został przeznaczony pod urządzenia sportowe zakończyły działalność zakładów na Kamionku. Przeniesienie Drukarni Akcydensowej na Białołękę (ul. Kowalczyka 21a), nastąpiło w latach 70. XX w.
Powrót do sportowych i rekreacyjnych tradycji terenów przy ul. Podskarbińskiej zbiegł się z podejmowanymi przez środowisko warszawskich cyklistów staraniami o budowę welodromu. Największy w Warszawie tor kolarski, działający od 1892 r. na Dynasach został rozebrany w 1937 r. W 1948 r. w środowisku cyklistów pojawiła się koncepcja budowy welodromu przy al. Waszyngtona, pomysł ten nie doczekał się realizacji. W 1957 r. Sekcja Kolarstwa Głównego Komitetu Kultury Fizycznej wystosowała list otwarty w sprawie wsparcia sportów rowerowych w Polsce oraz budowy toru kolarskiego w Warszawie. Realne wsparcie tej inicjatywy pojawiło się wraz z sukcesami polskich sportowców pod koniec lat 60. XX w. „W 1968 roku na igrzyskach olimpijskich w Meksyku Janusz Kierzkowski na 1000 metrów ze startu zatrzymanego zajął trzecie miejsce, największym sukcesem był jednak złoty medal tego samego zawodnika w 1973 r. na torowych mistrzostwach świata w San Sebastian w Hiszpanii, będący pierwszym mistrzostwem świata w historii polskiego kolarstwa torowego. W latach 70. XX w. sukcesy naszych zawodników zarówno na igrzyskach, mistrzostwach świata jak też startach w innych prestiżowych zawodach znacząco poprawiły i ugruntowały wysoką pozycję polskiego kolarstwa na arenie międzynarodowej” (opinia NID z dnia 31.08.2023 r., s. 6). Istotny wkład w ugruntowanie pozycji tej dziedziny sportu miał sekretarz generalny Polskiego Związku Kolarskiego i prezes Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów Włodzimierz Gołębiewski.
Decyzja o budowie przy ul. Podskarbińskiej 11 toru kolarskiego zapadła w 2 poł. lat 60. XX w. m.in. dzięki zaangażowaniu wieloletniego prezesa R.K.S. „Orzeł” Zdzisława Stalkopfa oraz działacza i dziennikarza sportowego Janusza Strzałkowskiego. Realizację projektu wspierał Społeczny Komitet Budowy Toru Kolarskiego z siedzibą przy ul. Podskarbińskiej 12/16, patronat nad inwestycją objęły Polskie Zakłady Optyczne (PZO) mieszące się przy ul. Grochowskiej 306 w Warszawie. W 1968 r. opracowano wytyczne urbanistyczne dla inwestycji określające m.in. lokalizację toru kolarskiego. Uwzględniono w nich adaptację przedwojennej hali na cele sportowe oraz zabezpieczenie istniejącego starodrzewu i konieczność wprowadzenia zieleni osłonowej wzdłuż ulic. Tor stanowić miał zaplecze treningowe dla sekcji kolarskich wyczynowych i kolarzy niezrzeszonych oraz umożliwić organizację zawodów. Autorem projektu zespołu zabudowy przy ul. Podskarbińskiej został Janusz Kalbarczyk (1910-1999) architekt, utytułowany łyżwiarz, olimpijczyk, społecznik, współtwórca Klubu Sportowego Biura Odbudowy Stolicy, projektant budynków użyteczności publicznej, specjalista w zakresie budownictwa sportowego. Zaprojektował m.in. tor łyżwiarski Stegny, hale sportowe w Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim, Tomaszowie Mazowieckim.
Błędy inżynieryjne i techniczne wykonawstwa samego toru, dostrzeżone i opisane zarówno w opinii NID jak i w niniejszej decyzji, doprowadziły do stosunkowo szybkiej utraty walorów użytkowych obiektu. Kwestia ta nie może być jednak kluczowa w kontekście oceny wartości zabytkowych zespołu. Wśród wielu grup funkcjonalnych zabudowy historycznej dochodziło do szybkiej weryfikacji ich przydatności społecznej (m.in. architektura forteczna, powojenne obiekty przemysłowe), bądź z natury posiadały one bardzo niskie walory użytkowe wynikające z technologii budowy (robotnicza zabudowa czynszowa, drewniane budownictwo letniskowe).
W ocenie MWKZ z uwagi na zagrożenie autentycznej substancji będącej nośnikiem ww. wartości oraz pilną konieczność prowadzenia działań zabezpieczających w sposób zgodny ze sztuką konserwatorską zachodzą przesłanki dla nadania decyzji rygoru natychmiastowej wykonalności. Zespół znajduje się obecnie w złym stanie technicznym. Pilnych prac remontowych i naprawczych wymaga zarówno zabudowa (hala sportowa), jak również elementy zagospodarowania i sam tor. Przebywanie na terenie kompleksu stanowi obecnie zagrożenie życia i zdrowia z uwagi na odpadający tynk hali sportowej, przewrócone elementy zagospodarowania (latarnie), zdewastowane elementy widowni na wale. Konieczne jest pilne wykonanie prac zabezpieczających a docelowo remontowych. Ponadto w ramach inwestycji polegającej na budowie III linii Metra w Warszawie konieczne jest uwzględnienie zagadnień wynikających z ochrony ww. zespołu budowlanego.
