Decyzja Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zakończyła postępowanie wszczęte w 1994 roku. Granice historycznego założenia urbanistycznego placu Teatralnego wyznaczają budynki wpisane do rejestru zabytków są to Teatr Wielki, Pałac Blanka, Kamienica Dmuszewskiego, kamienica przy ul. Senatorskiej 27/Wierzbowej 11. W rejestrze zabytków figurują także wpisane założenia urbanistyczne ulic Senatorskiej, Wierzbowej i Bielańskiej.
Plac stanowi fragment historycznego zespołu miasta Warszawy z Traktem Królewskim i Wilanowem uznanym za pomnik historii. Znajduje się również w granicach strefy buforowej Historycznego Centrum Warszawy wpisanego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Na placu znajdują się zabytkowe pomniki Wojciecha Bogusławskiego oraz Stanisława Moniuszki oraz unikatowa marmurowa kolumna, obecnie pomnik Geodezji Europejskiej (tzw. Południk Warszawski), wyznaczająca stanowisko pomiarowe z 1872 r.
Plac znajduje się także na terenie osad średniowiecznych i nowożytnych z XII-XVIII w. – wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych.
Plac Teatralny, w kształcie zbliżonym do obecnego, powstał w pierwszej połowie XIX w. i jest ściśle związany z adaptacją pałacu Jabłonowskich na stołeczny ratusz oraz budową gmachu Teatru Wielkiego. Reprezentacyjne założenie urbanistyczne zaprojektowano na terenach zlikwidowanego targowiska Pociejów. Plac zyskał nowy wygląd po wzniesieniu Teatru Narodowego projektu Antonio Corrazziego. Całość placu została pokryta kamienną nawierzchnią, a ciągi jezdne drewnianym brukiem. W kolejnych latach w centralnej części wzniesiono fontannę z żeliwnymi figurami syren i chłopców, którą otoczyły latarnie gazowe, asfaltowy trotuar, zieleniec i drzewa, które w kolejnych latach zamieniły się w skwery. Na przestrzeni lat, plac zmieniał się zgodnie z duchem czasu. Poprowadzono „drogę konną” (na tramwaj konny), latarnie gazowe zastąpiono elektrycznymi, zelektryfikowano tramwaje, ustawiono budki telefoniczne, a w kolejnych latach wydzielono podjazd dla samochodów przed teatrem, wykonano przystanki tramwajowy i autobusowy oraz parking dla samochodów wyłożony brukiem kamiennym, który następnie zastąpił asfalt.
Do 1939 roku plac Teatralny był ważnym ośrodkiem handlowym, kulturalnym i społecznym. W budynkach otaczających plac znajdowały się sklepy, składy, kantory, cukiernie i kawiarnie. Swoje miejsce znalazło tutaj m.in. atelier fotograficzne oraz Muzeum Sztuk Pięknych. Na placu Teatralnym odbywały się zgromadzenia, manifestacje, pochody i defilady, przez plac przechodziły kondukty pogrzebowe upamiętniające wybitnych artystów i polityków, m. in. Sokratesa Starynkiewicza i Stefana Żeromskiego.
W czasie II wojny światowej zabudowa wokół placu uległa poważnym zniszczeniom, a gmach teatru został poważnie uszkodzony. Kościół św. Andrzeja pełnił rolę powstańczej reduty i szpitala polowego, na placu toczyły się intensywne walki oddziałów Armii Krajowej z wojskami niemieckimi, i tutaj właśnie zginął poeta-powstaniec Krzysztof Kamil Baczyński – zastrzelony przez snajpera w pałacu Blanka.
Po wojnie rozpoczęto odbudowę gmachu teatru wg projektu Bohdana Pniewskiego i rozebrano zabudowania północnej pierzei placu. Teren placu Bankowego (wówczas Dzierżyńskiego) oraz Teatralnego wraz z towarzyszącym im osiedlem mieszkaniowym dla ok. 6500 mieszkańców był przedmiotem jednego z pierwszych, tak znaczących, konkursów ogłoszonych przez Stowarzyszenie Architektów Polskich na zlecenie Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy m.st. Warszawy. Przed elewacją teatru usytuowano pomniki Wojciecha Bogusławskiego i Stanisława Moniuszki projektu Jana Szczepkowskiego z lat 30.
W miejscu Pałacu Jabłonowskich odsłonięto pomnik Bohaterów Warszawy (Nike) i przystąpiono do przebudowy placu Teatralnego, w wyniku którego parking wyłożono kostką bazaltową przeniesioną z ul. Żwirki i Wigury oraz płytami granitowymi.
W latach 90-tych XX w. podjęto decyzję o zabudowie północnej strony ul. Senatorskiej w nawiązaniu do form przedwojennej zabudowy, czego efektem jest stan obecny.
Plac Teatralny stanowi jeden z najważniejszych historycznych placów śródmieścia Warszawy.
Wartość artystyczna placu dostrzegalna jest w jego regularnej, symetrycznej kompozycji podkreślającej rangę gmachu Teatru Wielkiego oraz w spójny sposób wyprowadzającej główne ciągi komunikacyjne ulicami narożnymi. Koncepcja placu wpisuje się w tradycję reprezentacyjnych placów najważniejszych europejskich miast, wśród bezpośrednich analogii wymienia się takie założenia jak Piazza del Plebiscito w Neapolu.
Wartość historyczna założenia urbanistycznego wynika także z roli, jaką plac Teatralny pełnił od początku XIX w. do czasów współczesnych. Swoją reprezentacyjną formą podnosił prestiż Warszawy, która po utracie przez Polskę niepodległości straciła rangę stolicy oraz nawiązywał do dokonujących się na terenie Europy przemian urbanistycznych przestrzeni miejskich. Dzieje placu odzwierciedlają zmieniające się koncepcje powojennej odbudowy miasta – od zachowywania reliktów zabudowy w pierwszych powojennych miesiącach, poprzez niemal całkowite wyburzenie północnej pierzei w latach 50. XX w., próby kreowania nowej przestrzeni miejskiej i równolegle odbudowę w historyzującej formie.
Wartość naukowa założenia urbanistycznego placu Teatralnego wynika z jego wartości materialnej, czytelnej, pomimo zniszczeń wojennych, kompozycji wyznaczonej przez elewację Teatru Wielkiego Opery Narodowej i Teatru Narodowego oraz przebieg ulic Moliera, Senatorskiej i Wierzbowej, a także przedwojennych elementów zagospodarowania m. in. dawnych czerpni powietrza, czy reliktów torów tramwajowych. Stanowi istotne źródło do badań.
