Decyzją Mazowieckiego Konserwatora Zabytków wpisem objęte zostały brama główna wraz ogrodzeniem (3 przęsła), budynek dyrekcji, hala kolebkowa, części hali spawalni, części hali tłoczni wraz z rampą wjazdową oraz główne ciągi komunikacyjne i teren położony przy ul. Jagiellońskiej w Warszawie.
Objęty wpisem zespół zaprojektowany został w kilku etapach. Najstarszym budynkiem wchodzącym w jego skład jest hala kolebkowa (1949-1953) wpisana do rejestru zabytków decyzją nr 77/2024. Do końca lat 50. XX w. wzniesiono zabudowę obejmującą kilkanaście budynków o zróżnicowanym przeznaczeniu – administracyjnym, produkcyjnym, gospodarczym, technicznym i specjalnym. Jej pozostałością są obiekty stanowiące przedmiotowy zespół budowlany: budynek dyrekcji przy ul. Jagiellońskiej 88, brama główna, części hali spawalni przy ul. Jagiellońskiej 88C. Drugi etap budowy zakładu przypada na lata 70. XX w. z tego czasu pochodzi budynek biurowy, którego część stanowi zachodnie skrzydło budynku dyrekcji przy ul. Jagiellońskiej 88, fragment hali przy ul. Jagiellońskiej 88B oraz część hali tłoczni przy ul. Jagiellońskiej 88D wraz z rampą wjazdową będącą jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów zespołu.
Przedmiotowy zespół budowlany będący jednocześnie zabytkiem techniki – zakładem przemysłowym, wiąże się z jednym z najważniejszych zakładów produkcji samochodów osobowych w powojennej Polsce. Fabryka Samochodów Osobowych stanowiła priorytetową inwestycję władz ujętą w Planie 6-cio letnim, a jej szybka budowa, skala zakładów i rozplanowanie zespołu, wraz z produkowanymi przez nią pojazdami, stała się wizytówką możliwości produkcyjnych kraju w dziedzinie motoryzacji. FSO jako pierwsza polska fabryka rozpoczęła wielkoprzemysłowe wytwarzanie samochodów (2.846.057 aut) oraz zespołów napędowo-jezdnych. O znaczeniu Fabryki Samochodów Osobowych świadczyły m.in. podjęte przez zespół projektowy próby opracowania pierwszego polskiego samochodu osobowego. Prototypowe egzemplarze „Syreny” zostały wyprodukowane w FSO w 1953 r. W latach 1951-2002 zakład wyprodukował kilka rodzin pojazdów („M-20 Warszawa”, „Syrena”, „Polski Fiat”, „Polonez”). Ponadto działalność FSO wiąże się z sytuacją polityczną kraju, tworzeniem zrębów samorządu robotniczego i poparciem protestów w październiku 1956 r. Rozpoczęta wówczas współpraca pomiędzy robotnikami a inteligencją miała istotne znaczenie w przypadku późniejszych wydarzeń w marcu 1968 r. oraz grudniu 1970 r. Powstanie Fabrycznego Komitet NSZZ „Solidarność” oraz podejmowane akcje protestacyjne przyczyniły się do przemian ustrojowo-politycznych w Polsce. Objęty wpisem zespół budowlany jest ponadto nośnikiem wartości naukowych. Stanowi on przede wszystkim cenne źródło informacji na temat powojennego budownictwa przemysłowego, którego różne przykłady zachowały się na terenie objętym ochroną konserwatorską. Wartości naukowe zespołu wynikają przede wszystkim z warstwy materialnej zachowanej zabudowy, m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, jak również rozwiązań technicznych i funkcjonalnych, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania konstrukcji żelbetowych, stopniowego odchodzenia od sklepień kolebkowych ku dachom szedowym o zróżnicowanym przekroju i dachom płaskim ze świetlikami, a także przełomowego dla budownictwa przemysłowego odejścia od konstrukcji żelbetowych ku konstrukcji stalowej ze ścianami z lekkiej obudowy blachą. Jednocześnie przedmiotowy zespół związany jest z sylwetkami polskich architektów i stanowi źródło wiedzy na temat działalności projektowej takich postaci jak Zbigniew Ihnatowicz, Jerzy Romański, Wenczesław Poniż, Wacław Zalewski, Jan Abczyński czy Marek Leykam, który był autorem tłoczni uznanej za wybitne osiągniecie ówczesnego budownictwa przemysłowego w Polsce.
Fot. WUOZ w Warszawie
